Zijn bakstenen een duurzaam materiaal? Ecobouwers duikt in de mortel en laat geen steen op de andere om de feiten te achterhalen.
Ons advies
Bakstenen op zich zijn milieuvriendelijk, vooral als ze gecertificeerd zijn met keurmerken zoals DUBOkeur®, natureplus of C2C. De 4 elementen die nodig zijn voor de productie: klei, zand, water en vuur, worden lokaal gewonnen. Bakstenen bevatten geen toxische stoffen en zijn oneindig recycleerbaar. Ook op vlak van energieverbruik scoort de baksteen goed, vooral dan door hun lange levensduur en lage transportemissies. Door de strenge eisen die aan metselwerk gesteld worden, moeten ze stevig met elkaar verbonden worden door mortels of lijmen en zijn ze dus niet altijd makkelijk herbruikbaar bij einde levensduur.
Wil je de duurzaamheid van een materiaal beoordelen, dan moet je verschillende elementen in rekening brengen. We nemen niet enkel de grondstof, levensduur en recyclage van het bouwmateriaal onder de loep, maar ook de bouwmethode of het systeem waarin het materiaal gebruikt wordt. Enkel wanneer een bouwmateriaal in al die aspecten het milieu en onze gezondheid weinig of niet verstoort, kan je spreken van een duurzaam materiaal. Baksteenfabrikant Wienerberger en Vibe, de expert in de duurzaamheid van bouwmaterialen, stonden ons te woord voor verduidelijkende commentaar.
Bakproces en ingrediënten
Bakstenen worden gemaakt van klei, een grondstof die volop beschikbaar is in onze plaatselijke rivieren en ondergrond. Zo horen we bij Wienerberger, fabrikant van bakstenen, dat de verhouding aangevoerde en gewonnen klei in België ongeveer één op één is. Daardoor kan de kleiwinning duurzaam en lokaal gebeuren. Het uitgraven van de klei hoeft niet steeds op dezelfde plaats te gebeuren, zoals bij een mijn of groeve (al gebeurt dat vaak nog wel). De gebruikte oppervlakte wordt dan niet vergroot, maar verplaatst.
Bij de productie komen geen toxische stoffen kijken. Zelfs de kleur wordt op een natuurlijke manier bereikt, door verschillende soorten klei te mengen. Ijzerhoudende klei kleurt de steen bijvoorbeeld rood, terwijl kalkhoudende klei een gelige tint heeft. Als je kiest voor bakstenen met het natureplus-label, dan ben je zeker dat je steen op een milieuvriendelijke wijze geproduceerd werd en geen schadelijke stoffen bevat.
De stenen worden gebakken bij temperaturen tussen 850°C en 1.200°C om een lange levensduur te kunnen garanderen. Maar door de lokale winning van de grondstoffen blijft de totale energievraag beperkt: de energiekost op vlak van transport ligt immers laag.
Bakstenen kunnen circulair ingezet worden
Bij de productie van bakstenen kunnen andere restproducten verwerkt worden. Zo wordt er in sommige type bakstenen oud papier toegevoegd. Zo komen er kleine, isolerende luchtbelletjes in de steen én maak je hem lichter. Volgens Wienerberger biedt circulair bouwen hierbij heel wat nieuwe mogelijkheden. “We experimenteren ook met het toevoegen van keramisch bouwpuin.”
Er zijn ook steenfabrikanten die experimeteren met een mortelvrije opbouw, om nadien recuperatie makkelijker te maken. Ze gebruiken bijvoorbeeld een plastiek kliksysteem of andere vormen van assemblage. Op lange termijn moeten deze systeem zich nog verder bewijzen, al zijn ze zeker een stap in de goede richting. Zo zijn er nog vragen rond het brandbeschermingsvermogen van kunststof kliksystemen en is het voor stabiliteitsingenieurs moeilijk om de weerstand tegen windbelasting te berekenen, aangezien de Eurocode rekennormen hierop niet van toepassing zijn. Hoe in de praktijk de scheiding van het plastiek kliksysteem met de bakstenen moet gebeuren, is momenteel ook nog een open vraag.
De mortel
Minstens even belangrijk voor het bepalen van de duurzaamheid van bakstenen, is de bouwmethode. Stenen die met harde cementmortels aan elkaar worden gezet zijn later moeilijk te recupereren. Gebruik je een zachtere mortel, zoals bastaardcement (cement deels gemengd met kalk), trascement of kalkmortel, dan kan je de bakstenen achteraf wél gemakkelijk opnieuw van elkaar scheiden. Mooi meegenomen: zachte cement is soepeler, en zal dus minder snel scheuren of barsten in je muur vertonen. Verlijmde stenen zijn dan weer moeilijker zuiver te recuperen. Toch scoort ook deze bouwmethode binnen LCA studies zeer goed (Dubokeur Levenscylus analyse).
De juiste opbouw: wel of niet een spouwmuur
Bakstenen isoleren weinig. Extra isolatie is altijd nodig om je woning voldoende energiezuinig te maken. In Vlaanderen bouwen we daarom vaak met een spouwmuur. De spouw, de holle ruimte tussen de binnen- en buitenmuur, wordt gevuld met een dikke laag thermische isolatie en eventueel een dun laagje lucht. Deze opbouw bewijst al decennialang haar waarde en vermijdt schimmelvorming of vochtschade aan de binnenzijde van je woning.
Het nadeel ervan is dat de meeste bio-ecologische isolatiematerialen (denk maar aan vlas, hennep, katoen, kurk, etc.) niet zomaar toepasbaar zijn in een spouwmuur, onder andere vanwege vochtaantasting. Petro-chemische isolatiematerialen (zoals PUR en PIR) zijn van fossiele oorsprong en daarom te vermijden, waardoor in de praktijk duurzame bouwers vaak voor minerale wollen kiezen.
Vochtresistentie
Op het vlak van vochtresistentie scoort de baksteen vrij goed. Bakstenen kunnen niet schimmelen of rotten. Er dringt normaal gezien ook maar weinig vocht door in de spouw. Bovendien laat een baksteen het opgenomen water zeer snel verdampen.
Thermische en akoestische isolatie
Bakstenen zijn inert; zeker in vergelijking met houten bouwconstructies. Een massieve bakstenen muur absorbeert warmte of koude, waarna hij die warmte geleidelijk terug afgeeft. Dit zorgt ervoor dat eventuele temperatuurschommelingen afgevlakt worden en de binnentemperatuur constanter zal zijn. Heb je massieve binnenmuren, dan voelen die op een warme zomerdag lekker koel aan. Massieve muren zorgen er ook voor dat geluid zich moeilijker kan voortzetten.
Lichte gemetselde of verlijmde blokken, zoals ‘thermo’-bakstenen, isoleren beter dan ‘volle baksteen’, maar hebben dan weer veel minder nuttige massa om warmte op te slaan.
Bakstenen hebben een lange levensduur
Een baksteen of bakstenen constructie gaat meer dan honderd jaar mee. Weinig andere materialen kunnen rekenen op zo’n lange levensduur. Na verloop van tijd verweert de steen langzaamaan, maar dit proces - patineren - veroorzaakt geen reële schade. De stenen kunnen achteraf dus eenvoudig een tweede leven krijgen. Het beste bewijs: de steeds stijgende populariteit van recuperatiestenen. Zelfs bakstenen die niet meer in hun gehele gerecupereerd worden, kunnen een tweede toepassing krijgen. Bijvoorbeeld als grondstof voor beton of mortel, of als gravel op tennisbanen.
Label
Als je echt zeker wilt zijn, kies je best voor bakstenen met een DUBOkeur®-merk, natureplus-label of C2C-label. Deze labels bewijzen dat een materiaal tot de meest milieuvriendelijke keuze behoort over de volledige levenscyclus heen (DUBOkeur®), en dat ze op milieuvriendelijke wijze geproduceerd werden en geen schadelijke stoffen bevatten (natureplus). Natureplus omvat, anders dan de meeste milieulabels op de markt, naast ecologische, kwalitatieve, gezondheids- en etiketteringscriteria ook sociale criteria. De eisen zijn zeer hoog. Een voorbeeld: afgewerkte producten moeten ten minste 85% hernieuwbare grondstoffen bevatten. De vereisten worden aangevuld met criteria voor de kwaliteit van eindproduct, waarvoor men moet aantonen dat het product toereikend is voor zijn gebruik en dat het technisch goedgekeurd is.
Advies en begeleiding
Advies nodig om je eigen woning duurzaam te (ver)bouwen? Ga dan zeker langs bij bij jouw provinciale steunpunt voor duurzaam bouwen. Zij bieden onafhankelijk, professioneel advies - gratis, of aan een klein prijsje - bij alle aspecten van je verbouwing of bouwproject.
Download zeker ook de BENOvatiebrochure van het Vlaams Energieagentschap, die je stap voor stap door je renovatietraject loodst.
